Arbeid

De Bijzondere Strafgevangenis van Leeuwarden deed in de vorige eeuw dienst als de grootste en strengste van Nederland. Lang, - en zwaargestraften werden hier dan ook geplaatst. De gevangenis moest zelfredzaam zijn. Het gebouw was daardoor optimaal voorzien van werkzalen om te kunnen produceren voor opdrachtgevers. Huisdiensten waren nodig om in de voorziening van de bewoners en onderhoud van het gebouw te voldoen.

Elke nieuw binnengekomen gedetineerde kreeg, na voorgeleid te zijn aan de gestichtsraad, gelegenheid om bij de directeur aan te geven welke arbeid hij wilde verrichten. Er kon een keuze gemaakt worden uit: timmeren, smeden, meubelmaker, kleermaken, weven, letterzetten en drukken, schilderen, boekbinden, mandenmaken, schoenen maken en zadels maken. De voornaamste opdrachtgevers voor gevangenisarbeid waren de Rijksdiensten en PTT. 

Celarbeid of arbeidzaal

De eerste vijf jaar moest in isolement worden doorgebracht. Gedetineerden die  tijdens deze periode mochten werken verrichten celarbeid. Dit werk bestond hoofdzakelijk uit herstelwerkzaamheden o.a. horloges. Elke strafgevangenis had een huisdienst waar algemene werkzaamheden werden verricht in onderhoud en ondersteunende werkzaamheden voor het arbeidsproces. Voor deze arbeid kwamen gedetineerden die niet geschikt waren voor zwaar werk, of beroepswege, voor in aanmerking. Deze arbeid bestond uit: aardappelschiller; barbier; magazijnknecht; verver; sjouwer; arbeider; reiniger; kok; onderkok; spoeler; metselaar; matten slaan en mattenvlechten.

Na de periode van isoleren werd de gedetineerde overgeplaatst naar de gemeenschapsruimtes. De arbeidzalen bevonden zich op de begane grond en kon er met machines worden gewerkt. 

Beloning

Een gedetineerde werd uitbetaald voor de arbeid in gradatie van het product waar hij aan werkte.  Het loon dat hij verdiende werd in drieën verdeeld. deel ging naar het Rijk, deel  kon hij tijdens de gevangenschap zelf gebruiken om aankopen te kunnen doen in de gevangeniswinkel, deel werd voor hem bewaard als hij met ontslag ging. 

In de gegevens op de persoonlijke pagina wordt daarom ook gesproken van een uitgaanskas. Overleed de gevangene tijdens zijn gevangenschap werd deze uitgaanskas uitgekeerd aan de familie. Waren deze echter niet te traceren werd het restant alsnog toegevoegd aan de Rijkskas. 

Plattegronden

weverij en kleermakerij

In de weverij en kleermakerij, waar hoge productie werd geleverd, konden de meeste gedetineerden aan het werk. Aan het grote weefgetouw werden taken verdeeld waar de betreffende gedetineerde ook de verantwoording over droeg. Over het gehele arbeidsproces werd een toezichter aangesteld. Van de gefabriceerde stoffen werd o.a. gevangeniskleding vervaardigd in de eigen kleermakerij. De gefabriceerde stoffen waren vrij stug en ruw.  Voordat er kleding van gemaakt kon worden werden ze daarom eerst geperst met de kalander. 

• Bobijner:  In de weverij het garen van de winders afrollen en op meerdere om hun as draaiende bobijnen (houten garenklos) winden.
• Wever: Het bedienen van grote weefgetouw.
• Toezichter: Arbeidsproces. 
• Kalanderen: Het soepel maken van de geweven stof. Dit werd gedaan met behulp van  de kalander, een pers met twee of meerdere spoelen waar de stof doorheen werd geleid. Hoe zwaarder de druk, hoe gladder de stof.
• Spoelmaker: Spoelen maken voor het weefgetouw.
• Kamslaan: De kammen gereed maken voor het weefgetouw. Met de kam werd de nieuw geschoten draad tegen de geweven stof gedrukt.
• knecht in Kalanderij: Onderhoudt van de kalander.
• Kleermaker: Vervaardigen van de kleding.
• Kleerlapper: Herstellen van de kleding.
• Snijden van kleding: Patroon knippen.
• Boomen: Het garen op de boom (stok spannen om te verwerken aan het weefgetouw.
• Boomkramme: deze eene ijzeren kramme, zit op 't linker uiteinde van den garenboom, en moet dienen om op te boomen of 't garen op den garenboom te winden, wel te verstaan als het getouwe in eenen hoek der kamer staat derwijze dat de rechterkant van 't getouwe (dus de trekgaten) tegen den muur staat. Anders bezigt men, om op te boomen, de trekgaten.